ئابدۇشۇكۇر مۇھەممەت
شىۋېتسىيە –شىمالى ياؤرۇپادىكى ظىسكاندىناؤىية يصرىم ظارىلىغا جايلاشقان بىر پادىشاهلىق دألةت. شةرقى شىمال تةرپى فىلاندىية بىلةن، غةرپ ۋة غةربى شىمال تةرپى نورؤىگىية بىلةن، جةنۇپ تةرپى دانىية بىلةن چېگرىلىنىدۇ.ظومۇمى يةر مةيدانى 44.99 كۇدىرات كىلومصتىر. شىۋېتسىيە شةرقى شىمالدىن غةربى جةنۇپقا قىيسىىپ سۇزۇلغان ظۇزۇن زىمىنغا ظىگة دألةت بولۇپ، ظومۇمى ظۇزۇنلۇقى تةخمىنة 2مىث كىلو مصتىر،ظومۇمى كةثلىكى 400 كىلومصتىر كىلىدۇ. ظومۇمى نۇپۇسى 9مىلىيون ظةتىراپىدا بولۇپ ،تةخمىنةن بىر مىلىيونغا يصقىن چةتظةللىكلةر ياشايدۇ. دألةتنىث ظاساسى ظاهالىسى شىؤېتلةر بولۇپ، شىمالىدا ساۋمىي دةپ ظاتالغان،نوپۇسى 10 مىث ظةتىراپىدا بولغان يةنة بىر ظازسانلىق مىللةت بار. دألةت تىلى شىۋېت تىلى بىلةن ساۋمىي تىلىدۇر، ظصنگىلىس تىلى ظوممى يۈزلۈك قوللۇنىلىدۇ.مةمۇرى باشقۇرۇش جةهةتتة شىۋېتسىيە 5رايون ،24ظألكة،289 ناهيةگة بألۈنگةن.
شىۋېتسىيە مىلادى 800-يىلدىن 1050- يىلغىچة شىمالى ياؤرۇپادىكى دېثىز قاراقچىلىرى دةپ ظاتالغان ۋصكىث دةۋىرىنى باشتىن كةچۈرگةن بولۇپ ،1050 –يىللاردىن كىيىن دألةت بولۇپ شةكىللىنىشكة باشلىغان.1157- يىلى فىلاندىيىنى ظأزىگة قۇشۇۋالغان.1397-يىلى دانىية نورؤىگىيىلةر بىلةن كالما ظىتتىپاقىنى قۇرۇپ دانىيةنىث باشقۇرۇشىدا بولغان.1523-يىلى گوستاؤ ۋاسا شىۋېتسىيىنى دانىيةنىث باشقۇرۇشىدىن ظايرىپ چىقىپ مۇستةقىل قىلغان. شۇ يىلى ظأزى پادىشاھ بولغان. 1654-يىلدىن 1719-يىلغىچة بولغان ظارلىق شىۋېتسىيە پادىشاهلىقىنىث ظةث كۈچةيگةن دةۋىرىدۇر. بۇ مةزگىلدة شىۋېتسىيىنىث زىمىنى فىلاندىية، ظىستونىية،لاتىؤىية، لىتىؤا، روسىية،پولشا،گصرمانىيةنىث بىر قىسمىغىچة كصثةيگةن.1718-يىلى پولشا،دانىية،روسىيةلةر بىلةن بولغان ظۇرۇشتا يصثىلگةندىن كىيىن ظاجىزلىشىشقا باشلىغان.1805-يىلى ناپولىيون ظۇرۇشىغا قاتناشقان. 1809-يىلى رۇسىيةگة يصثىلگةندىن كىيىن فىلاندىيىنى رۇسىيةگة بألۈپ بةرگةن.1814-يىلدىن باشلاپ نورۋىگىيىنى دانيةدىن بألۈۋېلىپ، شىؤىصتسىية – نورؤىگىية ظىتتىپاقىنى قۇرغان. 1905-يىلى نورۋىگىية ظىتتىپاقتىن بألۈنۈپ چىقىپ مۇستةقىللىقىنى جاكارلىغان. شىؤېصتسىية ظىككى قصتىملىق دۇنيا ظۇرۇشىدا بىتةرةپ مةيداندا تۇرۇپ ظۇرۇشقا ظارلاشمىغان. شىۋېتسىيەنىث هازىرقى پادىشاهلىقى گوستاؤ ۋاسادىن باشلانغان پادىشاهلىقنىث ظىزچىل داۋامىدۇر.
شىۋېتسىيە پادىشاهلىق تۈزۈمدىكى دصموكىراتىك بىر دألةت. شىۋېتسىيە پادىشاهى شىۋېتسىيە ظاساسى قانۇنىغا ظاساسةن دألةتنىث ظةث ظالى باشلىقى هصساپلىنىدۇ،ظةمما هاكىمىيةت ظىشلىرىغا ؤة سىياسىغا ظارلاشمايدۇ. ۋارىسلىق قىلىش ظاساسى قانۇنىغا ظاساسةن پادىشاهنىث مةيلى ظوغۇل، مةيلى قىز بولسۇن چوث بالىسى تةخ ۋارىسى هصساپلىنىدۇ.
شىۋېتسىيدة 4چوث قانۇن بار .شىۋېتسىيەنىث پادىشاهلىق ظورنى، دألةت تۈزۈلمىسى، شىۋېتسىيەلىكلةرنىث ظاساسى هوقۇقى مۇشۇ 4چوڭ قانۇن ظاساسىدا بىكىتىلگةن. 1-دألةت تۈزۈلمىسى قانۇنى. بۇ 1809-يىلى تۈزۈلۈپ،1974-قايتا تۈزۈتىلىش كىرگۈزىلگةن. 2-پادىشاهلىق ظورىنىغا ۋارىسلىق قىلىش قانۇنى.بۇ 1810-يىلى تۈزۈلگةن .بۇچاغدىكى قانۇندا پادىشاهلىق ظورنىغا پةقةت پادىشاهنىث ظوغلى ۋارسلىق قىلىدۇ دةپ بىكىتىلگةن. 1979-يىلى بۇ قانۇنغا ظوزگةرتىش كىرگۈزۈپ پادىشاهنىث چوث بالىسى مةيلى ظوغۇل، مةيلى قىز بولسۇن تةخقة ۋارىسلىق قىلىش هوقۇقى بار دةپ بةلگىلىگةن.بۇ قانۇنغا ظاساسةن شىۋېتسىيەنىث هازىرقى پادىشاهسى كارىل گوستاؤ16 نىث چوث قىزى ۋېكتورىية ؤةلىظةهدى قىلىپ تةيىنلةنگةن. 3-پۇخرالارنىث ظاخبارات ظةركىنلىكى قانۇنى، بۇ 1949-يىلى تۈزۈلگةن. 4-سأز ظةركىنلىكى قانۇنى، بۇ 1991-يىلى تۈزۈلگةن. شىۋېتسىيەنىث ظاساسى قانۇنىدا :شىۋېتسىيە تصرتورىيىسىدة ياشىغۇچى بارلىق كىشىلةر مةيلى ظۇ ظةر ياكى ظايال بولسۇن،مةيلى ظۇ قانداق ظاظىلىدة تۇغۇلمىسۇن، مةيلى ظۇ قانداق دألةتتىن كةلمىسۇن، مةيلى ظۇ قانداق دىنغا ظىتىقات قىلمىسۇن هةممسى ظوخشاش، هوقۇقتا باب-باراؤةر، ظۇلارنىث هةممىسىنىث يىغىن ظۇيۇشتۇرۇش، نامايىش قىلىش، جةمىيةتكة ظۇيۇشۇش ياكى سىياسى پارتىية قۇرۇش، قايسى دىنغا ظىتىقات قىلىش هوقۇقى بار،-دةپ بةلگىلةنگةن.
شىۋېتسىيە ظاساسى قانۇنىغا ظاساسةن شىۋېتسىيە هأكإمىتىدىكى ظةث ظالى هوقۇقلۇق ظورگان شىۋېتىسية پارلامىتى هصساپلىنىدۇ. بۇ يةردة قانۇن چىقىرىش، دألةتنىث تاشقى سىياسةتلىرىنى بةلگىلةش، دألةت ظىچىدىكى چوث ظىشلارنى بىر تةرةپ قىلىش قاتارلىق مۇهىم ظىشلار هةققىدة قارار چىقىرىدۇ.دألةت ظىستاتىسكىسىغا ظاساسلانغاندا هةر يىلى 40 مىث پارچىدىن ظارتۇق قارار چىقىرىلىدۇ. شىۋېتسىيە پارلامىتىغا 349 ظورۇن تةسىس قىلىنغان بولۇپ، بۇ ظورۇنغا سايلامغا قاتناشقۇچى هةرقايسى پارتىية ۋةكىلىىرىدىن سايلامدا ظۇتۇپ چىققۇچىلار ظىگة بولىدۇ. بۇلارنى 18ياشقا تولغان، ظاۋاز بېرىش سالاهىتىگة ظىگة بولغان شىۋېتسىيە پۇخرالىرى سايلايدۇ. هازىرقى شىۋېتسىيە پارلامىتىدىكى 349 ظورۇننى سوتسىيال دصموكىراتلار پارتىيىسى،سولچىللار پارتىيىسى، خةلق پارتىيىسى، مودىرات پارتىيىسى، كىرىست دېموكىراتلار پارتىيىسى، يصشىللار پارتىيىسى، سېنتصر پارتىيىسى قاتارلىق پارتىية ؤةكىلى تةشكىل قىلغان. ظاساسى قانۇنغا ظاساسةن پاتىيىلةر پارلامىتقا كىرىش ظۈچۈن سايلامدا چۇقۇم %4 يۇقۇرى ظاۋازغا ظىرىششى كىرةك. هازىر شىۋېتسىيەدة ظىزچىل پارلامىتقا كىرةلمةيؤاتقان پارتىيةلةردىن شىۋېتسىيىە دېموكىراتچىلىرى ،شىۋېتسىيە كومىنستلىرى قاتارلىق پارتىيةلةرمۇ مةؤجۇت. شىۋېتسىيە پارلامىتىدا كأپىنچة ۋاقىتلاردا سوتسىيال دېموكىراتچىلار پارتىيىسى بىلةن، سولچىللار پارتىيىسى هةمكارلىشىپ خىزمةت ظىشلىسة، يصشىللار پارتىيىسدىن سىرت قالغان 4 پارتىية ظأز ظارا هةمكارلىشىپ خىزمةت ظىشلةيدۇ. يصشىللار پارتىيىسى مأتىدىل سىياسةت يۈرگۈزىدىغان پارتىية بولغاچقا داظىم بۇ ظىككى گوروھ پارتىيىلةرنىث كۈچ سىنىشىشىدىكى تالىشىش ظۇبىكتى بولۇپ قالىدۇ.
شىۋېتسىيەدە هةر تأت يىلدا بىر قصتىم سايلام ظصلىپ بصرىلىدۇ. سايلامدا پارلامىتتىكى ظورۇننىث كأپ سانلىققىغا ظىرىشكةن پارتىية لېدىرى هأكۈمةت باشلىقى بولۇپ، يصثى بىر نأۋةتلىك هأكۈمةتنى تةشكىللةيدۇ. شىۋېتسىيە هأكۈمىتىدة 21 مىنىستىرلىك تةسىس قىلىنغان بولۇپ، هأكۈمةت باشلىقى هةرقايسى مىنىستىرلىكنىث مىنىستىرلىرىنى بىۋاستة تةيىنلةش هوقۇقىغا ظىگة. 70-يىللاردىن باشلاپ شىۋېتسىيەدة سوتسىيال دصموكىراتلار پارتىيىسى پارلامىنتتا كأپ سانلىق ظورۇنغا ظىگة بولۇپ،ظىزچىل تۈردة هاكىمىيةت ظۈستىدة تۇرۇپ كةلگەن.
شىۋېتسىيە بىرلةشكةن دألةتلةر تةشكىلاتىغا ظةزا دألةت بولغاندىن سىرىت، ياؤرۇپا ظىتتىپاقىغىمۇ ظةزا. ظۇ 1995-يىلدىن باشلاپ ياؤرۇپا ظىتتىپاقىغا ظةزا بولغان. شىۋېتسىيە ياؤرۇپا ظىتتىپاقى پارلامىتىدا هةرخىل قانۇنلارنى تۈزۈشكة ۋة هةر خىل قارالارنى چىقىرىشقا بىؤاستة قاتناشقاندىن سىرىت يةنة بۇ قانۇن ؤة قارالارنى ظأز دألىتىگىمۇ تةدبىقلايدۇ.
شىۋېتسىيە ظىقتىسادى جةهةتتة تةرةققى قىلغان خۇسۇسى ظىگىلىك بىلةن مۇكممةل دألةت ظىگىلىدىكى ظاممىؤى مۇلازىمةت ظىگىلىكىنى زىچ بىرلةشتإرگةن ظىقتىسادى تۈزۈلمىگة ظىگة. شىۋېتسىيە خةلقارادا يۇقۇرى مۇظاش، يۇقۇرى باج، يۇقۇرى،پارؤانلىق سصستىمىسى بىلةن مةشهۇر . ظورمان، تۈمۈر ۋة سۇ كۈچى شىۋېتسىيىنىث ظۈچ چوث تةبظى بايلىقىدۇر. بۇ تةبظى ظالاهىدىلىك كان ظصچىش، ظالتۇن تاؤلاش، قةغةزچىلىك، توك كۈچى ۋة ماشىناسازلىق قاتارلىق 4 چوث ساناظةت تورىنى شةكىللةندۈرگةن. ساناظةت شىۋېتسىيە دألةت ظىگىلىكىنىث ظاساسى سالمىقىنى ظىگةلىگةن بولۇپ ،ساناظةت مةهسۇلاتلىرىنىث% 82 باشقا دألةتلةرگة ظېكىسپورت قىلىنىدۇ. شىۋېتسىيە ظىقتىسادىدىكى بۇ خىل يۈكسىلىش شىۋېتسىيە پاراؤانلىق سصستىمىسىنىث مۇكةمةللىشىشگة تۈرتكة بولغان.
هةربىي جةهةتتة، شىۋېتسىيە 65 مىث كىشلىك زامانىؤى قۇراللار بىلةن قۇراللانغان ظارمىيىگة ظىگة. ظۇرۇش ۋاقلىرىدا دةرهال 85 مىث كىشلىك ظارمىية تةشكىللىيةلةيدۇ. گةرچة شىۋېتسىيە ظىككى قصتىملىق دۇنيا ظۇرۇشىغا قاتناشمىغان بولسۇمۇ، سوغاق مۇناسىؤةتلةر ظۇرۇشى مةزگىلىدة سېۋېت ظىتتىپاقىنىث تۇيۇقسىز هۇجۇمىدىن ساقلىنىش ظۈچۈن هةربىي ساناظةتنىث تةرةقىياتىغىمۇ زور دةرىجىدة كأثۈل بألگةن. ظۇرۇش ظايرۇپىلانلىرى ۋة سۇ ظاستى كېمىلىرى دۇنيادا ظالدىنقى سةۋىيةدة تۇرۇدۇ.سوغاق مۇناسىؤةتلةر ظۇرۇشى ظاخىرلاشقاندىن كىيىن شىۋېتسىيە هأكۈمىتى هةربى خىراجةتنى قىسقارتىشقا باشلىدى. 2007-يلىغىچة بولغان ظارلىقتا هازىر بار بولغان ظارمىيةنىث% 25نى قىسقارتىشنى ۋة بىر هةربى بازىنى تاقاشنى پىلانلىغان.بىراق بۇ پارلامىتنىث تةستىقىدىن ظأتۈشى كىرةك.
شىۋېتسىيە هأكۈمىتى خةلقظارالىق مۇناسىؤةتلةردة ظاكتىپ سىياسةت يۈرگۈزۈپ كةتمةيدۇ هةم باشلامچىلىق رولىنى ظويناشنىمۇ خالىمايدۇ. هأكۈمةتنىث تاشقى سىياسىتى ظىزچىل تۈردة مأتىدىل يول تۇتۇش. شىۋېت خةلقىنىث مىجةزىدىن ظالغاندىمۇ ظۇلار سىياسةتلةرگة ظاكىتىپ قىزىقمايدۇ. ظۇلار تاشقى سىياسةتتىن كأپىرةك ظأز دألىتىنىث ظوبىرازىغا بةكىرةك كأثۈل بألىدۇ.
تولۇق ئوقۇش
