ئۇيغۇرلارغا مىللەتچىلىك كېركمۇ؟

ئابدۇشۇكۇر مۇھەممەت

مىللەتچىلىك بىر مىللەتكە نىسپەتەن ئېيتقاندا روھى كۈچ،مەنىۋى قۇۋەت ۋە مىللەت تەرەقىياتنى ئىلگىر سۈرىدىغان ئىلغا ئىدىيە ھېساپلىنىدۇ. مىللەتچىلىك مىللەتلەرنىڭ ئار-نۇمۇس ئېڭىنى،مىللى غورورىنى ۋە مىللەتتىن پەرخىرلىنىش تۇيغۇسىنى ئويغۇتۇپ مىللى بىرلىككە ،مىللى ھەركەتكە ئۈندەيدىغان غايەت زور كۈچتۇر. بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرغا ئوخشاش مىللى تارىخى، مەدەنىيتى،تىلى، ئۆرپ-ئادىتى ۋە دىني ئىتىقاتى جەھەتتىكى كىملىكى يوقۇلۇش خەۋىپىگە دۇش كەلگەن بىر ئاجىز مىللەتكە نىسپەتەن ئېيتقاندا مىللەتچىلىك بولمىسا بولمايدىغان مۇھىم بىر روھى يۆلەكتۇر. جوڭگونىڭ بۈگۈنكىدەك قۇدرەت تېپىشىمۇ ئۇلاردىن سۇن جوڭسەن، جىياڭ جېشى، ماۋ زىدوڭ قاتارلىق مىللەتچى زىيالارنىڭ خىتاي مىللىتى ئارىسىدا خىتاي مىللەتچىلىكى ھەركىتى ئېلىپ بارغانلىقىنىڭ نەتىجىسىدۇر. ئەمما بۈگۈنكى دۇنيا ۋەزىيىتىدە مىللەتچىلىك ئۇقۇمى قارشى ئېلىشقا ئىرىشمەيدىغان، ھاكىمىيەت بېشىغا چىقىۋالغان مىللەتلەر تەرپىدىن سۈيىستىال قىلىنىپ، باشقا مىللەتلەرنى ئاسانلا قارىلاشقا ئېلىپ كىلىدىغان ئوقۇم بولۇپ قالدى. بولۇپممۇ مىللەتچىلىك ئوقۇمى ياۋرۇپانى ئاساس قىلغان غەرپ دۇنياسىدا ناھايتى سەزگۈر مەسىلەرنىڭ بىرى بولۇپ، باشقىلاردا ئاسانلا خاتا چۈشەنچە پەيدا قىلىدۇ.
ئەمىلىيەتتە مىللەتچىلىك ئوقۇمىدا ئىككى خىل ئەھۋال مەۋجۇت.ئاجىز مىللەتلەرگە نىسپەتەن ئىيتقاندا مىللەتچىلىك-ئۆزىنى قوغداش ، تىل ۋە مەدەنىيتىنى ساقلاپ قېلىش،قارشىچلىق كۆرسۈتىش، مىللەتنىڭ ئار-نۇمۇسىنى ئىزدەش،مۇستەقىل بولۇشنى، ئۆز-ئۆزىگە خوجا بولۇشنى تەلەپ قىلىش شەكىلىدە ئىپادىلەنسە، مللى دۆلىتىگە ئىگە ھاكىمىيەت بېشىدىكى كۈچلىك مىلەتلەرگە قارىتا ئېيتقاندا مىللەتچىلىك- باشقا مىللەتلەرنى كەمسىتىش،تىل،مەدەنىيەت ۋە ئۆرپ ئادەتلىرىنى چەكلەش،ئىقتىسادى جەھەتتىن كونترول قلىش،تەڭسىز مۇئامىلە قىلىش،تۇتقۇن قىلىش،تۈرمىگە سېلىش،قۇراللىق باستۇرۇش قاتارلىق شەكلدە ئىپادىلىنىدۇ. بۇ نوقتىدىن ئېيتقاندا مىللەتچىلىكنىڭ قۇدىرەتلىك مىللى ھاكىمىيىتىگە ئىگە بولغان غەرپ ئەللىرىدە چەكلىنىشى تەبئى بىر ئەھۋال بولسا، مىللەتچىلىك ئۇيغۇرغا ئوخشاش ئاجىز بىر مىللەتكە نىسپەتەن بۈگۈنكى كۈندە ناھايتى مۇھىم بولغان بىر خىل روھى خىياپەت ھېساپلىنىدۇ. ئۇ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ساپ بولغان ئۇيغۇر مىللەتچىلىك ھەركىتىنى قوزغاش،مىللەتچىلىك تەشۋىقاتىنى ئېلىپ بېرىش، مىللەتچىلىك غوروىنى ئويغۇتۇش، ئۇيغۇرلارنىڭ يوقۇلۇش خىرسىسغا دۇش كەلگەن مىللى مەدەنىيتىنى ،مىللى تىل-يېزىقىنى،مىللى ئۆرپ-ئادىتىنى ساقلاپ قېلىش ۋە ئىنسان ھەقلىرى ئەھۋالىنى ياخشىلاشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. ب.د.ت تەرپىدىن ئىلان قىلىنغان نۇرغۇن ئەھدىنامە ۋە باياناتنامىلارغا ھەرقادنداق بىر مىللەتنىڭ ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ۋە مىللى كىملىكىنى قوغداپ قېلىش ھوقۇقىنىڭ بارلىقى ۋە بۇ ھوقۇقلارنىڭ باشقىلا تەرپىدىن دەخلى تەرۈزگە ئۇچۇرماسلقى كېرەكلى ھەققىدە قانۇنى بەلگىمىلەر كىرگۈزىلگەن. ئۇيغۇرلاردا مىللەتچىلىك تۇيغۇسىنى پەيدا قىلىش ۋە مىللەتچىلىك ھەركىتى ئېلىپ بېرىش ھەرگىز باشقا مىللەتلەرگە تەھدىت پەيدا قىلىش ئۈچۈن بولماستىن ،بەلكى ئۆزىنىڭ كىملىكىنى قوغداپ قېلىشنى مەقسەت قىلغاچقا ب.د.ت نىڭ ماتىرىياللىرىدا دىيىلگەن مەزمۇنلار زىت كىلىدىغان
ئەھۋال مەۋجۇت ئەمەس.
2009-يىل شىۋېتسىيە