ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىنقىلاپ ۋە ۋەزىپە

ئابدۇشۇكۇر مۇھەممەت

شىۋېتسىيەدە شىۋېت تىلىدا نەشىر قىلىنغان ئۇيغۇرلارغا دائىر كىتاپلارنىڭ ئىچىدە
ماتىرىيال مەنبەسى كەڭ، ئىلىمى قىممىتى يۇقۇرى، تارىخى پاكىتلار رىئاللىققا ئۇيغۇن يېزىلغان كىتاپ-"ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ۋەزىپە ۋە ئىنقىلاپ دېگەن كىتاپ"تۇر .گەرچە بۇ كىتاپنىڭ چوڭ ماۋزوسى بولسىمۇ ،لېكن كىتاپقا قۇيۇلغان قۇشۇمچە ماۋزۇغا" شىۋېتسىيە مىسسيونۇرلىرىنىڭ -1892يىلدىن -1938يىلغىچە بولغان ئارلىقتىكى شەرقى تۈركىستاندىكى ۋەزىپىلىرى "دەپ يېزىلغان.كىتاپنى ئاپتور جون خوتۋالل ئون يىلدىن ئارتۇق ۋاقتىنى سەرىپ قىلىپ يېزىپ چىققان بولۇپ، -1981يىلى يۈممېسون كىتاپ نەشىرىياتى تەرپىدىن نەشىر قىلىنغان. ئاپتور بۇ كىتاپنى يېزىپ چىقىشتا كۆپىرەك شىۋېتسىيە ئارخىپخانىلىرىدا ساقلىنىۋاتقان ماتىرىياللار، قول يازمىلار، خەت-چەكلەر، رەسىم، ئۇنالغۇ لېنتىلىرى ۋە شەخىسلەر بىلەن ئۆتكۈزىلگەن زىيارەت خاتىرلىرىدىن پايدىلانغان بولۇپ، ئەينى دەۋىردىكى شەرقى تۈركىستاننىڭ تارىخى رىئاللىقى، سىياسىي ۋەزىيىتى ۋە تۇرمۇش كارتىنىلىرىنى ئەينەن يۇرتۇپ بىرىشكە كۆپ تىرىشقان. گەرچە كىتاپ شىۋېت مىسسيونۇرلىرىنىڭ شەرقى تۈكىستاندىكى پائالىيەتلىرىگە بېغىشلانغان بولسىمۇ ئەمما كىتاپنىڭ ھەربىر ۋاراقلىرىدىن ئەينى دەۋىردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ھاياتىغا، شەرقى تۈركىستاننىڭ سىياسىي ۋەزىيتىىگە مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى كۆرۈۋېلىشقا بولۇدۇ. بولۇپمۇ كىتاپنىڭ بېشىدىكى ۋە ئاخىردىكى بىرقانچە بابلىرى مەخسۇس شەرقى تۈركىستاننىڭ تارىخى، جۇغراپىيىسى، سىياسىي ۋەزىيىتى ۋە ئەينى دەۋىردىكى بولۇپ ئۆتكەن ۋەقەلەرگە بېغىشلانغان بولۇپ، -20ئەسىرنىڭ 20 ۋە -30 يىللىرى شەرقى تۈركىستاندا يۈز بەرگەن ۋەقەلەر ھەققىدە مەلۇم ئۇچۇرلارغا ئىگە بولغىلى بولۇدۇ.كىتابقا ئاتاغلىق تۈركولوگ ۋە ئۇيغۇرشۇناس گۇننار ياررىڭ كىرىش سۆز ئورنىدا بېغىشلىما يېزىپ بەرگەن بولۇپ، ئاپتور جون خوتۋاللنىڭ بۇ ئىلمى ئەمگىگە يۇقۇرى باھا بەرگەن. ئاپتور ئۆزىمۇ كىتاپنىڭ باشلانمىسى سۈپىتىدە باھا سۆزى يازغان بولۇپ، باھا سۆزىنىڭ باشلانمىسىدىكى مۇنۇ قۇرلار ئالاھىدە كۆزگە چېلىقىدۇ":شەرقى تۈركىستان ياكى شىنجاڭ ريونى بۈگۈنكى كۈندە شەرقتىكى گىگانىتلار دەپ ئاتىلىۋاتقان رۇسلار بىلەن خىتاينىڭ ئوتتۇرسىدىكى كۈيىۋاتقان بىر نوختا بولۇپ، بۇ يەر تارختىن بۇيان پەقەت سىياسىي تۇقۇنۇشلارننىڭ مەركىزى بولۇپ قالماستىن، يەنە ھەر خىل دىنلارنىڭمۇ ئۇچۇرشۇش نوختىسى بولغان ئىدى."
كىتاپبنىڭ بىرنچى بابى:شەرقى تۈركىستان -يىگانە تۇپراق، لېكىن يەنىلا ئۇچۇرشۇش ئورنى، شەرقى تۇركىستاننىڭ جۇغراپىيىسى، خەلقلەر، خەلقنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىدىن كۈرۈنىشلەر، تارخى ھەققىدە ،دىننىي ئىتتىقاتلار قاتارلىق بىرقانچە ماۋزۇلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، بۇ بابلاردا شەرقى تۈركىستان ۋە ئۇ يەردە ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلار ھەققىدە مۇپەسسەل بايانلار بېرىلگەن.
ئاپتورنىڭ شەرقى تۈركىستاننىڭ سىياسىي ۋەزىيىتىگە بېغىشلانغان بايانلىرى ۋە نوقتىينەزەر ، مۇلاھىزىلىرى كىتاپنىڭ-6بابىدىن باشلانغان بولۇپ، بۇ باپتا "شەرقى تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلىشى ۋە مەغلۇپ بولۇشى، تۇڭگانلارنىڭ قەشقەردىكى قىرغىنچىلىقى، سېۋىت ئىتتىپاقىنىڭ شەرقى تۈركىستاندىكى ئۆزگۈرىشلەرگە تۇتقان مۇئامىلىسى ..... قاتارلىق بىر قاتار مەزمۇنلار تەھلىللىك بايان قىلىنغان." ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىنىڭ كۈرەش نىشانى خىتايلارنىڭ باشقۇرىشىدىن ئايرىلغان ئەركىن ئىسلامىي ھاكىمىيەت قۇرۇش ئىدى........... ئۇلارنىڭ بۇ ئارزۇسى -1933 يىلى كۈزدە ئاخىرى ئەمەلگە ئاشتى. ئۇلار قەشقەرنى مەركەز قىلىپ تۇرۇپ، ئۈرۈمچىدىكى مەركىزى ھاكىمىيەتتىن ئايرىلىپ، ئەركىن شەرقى تۈركىستان ئىسلامى جۇمھۇرىيىتى قۇرغانلىقىنى جاكارلىدى" دەپ يازىدۇ ئاپتور كىتابىدا. ئاپتورنىڭ كىتابىدىكى بايانلارغا ئاساسلانغاندا قەشقەردە قۇرۇلغان شەرقى تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى خەلقاراغا ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلىقىنى ئىتىراپ قىلدۇرۇش ئۈچۈن بىر قاتار دېملوماتىك پائالىيەتلەرنى ئېلىپ بارغان. ئۇلار ئالدى بىلەن سېۋېت ئىتتىپاقى، ئابىغانستان، ھېندىستان قاتارلىق دۆلەتلەرگە ۋەكىلىللەر ئۆمىگى ئەۋەتىپ ، يېڭىدىن قۇرۇلغان شەرقى تۈركىستان جۇمھۇرىتىنى ئىتىراپ قىلىشىنى ۋە دېملوماتىك مۇناسىۋېت ئورنۇتىشىنى تەلەپ قىلغان. لېكىن سېۋېىت ئىتتىپاقى بولسا بىر تەرەپتىن ئۆزىنىڭ تەشۋىقاتلىرى ئارقىلىق "شەرقى تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلىشى ياپونىيە ۋە ئەنگىلىيە قاتارلىق ئىمپېررىيالستىك دۆلەتلەرنىڭ قوللىشى بىلەن بولغان دەپ داۋراڭ سېلىپ ، ئەنگىلىيە بىلەن خىتاينىڭ دوسلۇقىنى بۇزۇپ ئەنگىلىيەنىڭ ھېندىستان ئارقىلىق شەرقى تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىگە ياردەم بېرىپ قېلىشىنىڭ ئالدىنى ئالماقچى بولغان بولسا يەنە بىر تەرەپتىن شىڭ شىسەي بىلەن بولغان ئالاقىسىنى كۈچۈيتكەن. ئاپتورنىڭ قارىشچە شەرقى تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتىنىڭ شۇنچە قىسقا ۋاقىت ئىچىدە ئاغدۇرۇلىشى ئىچكى جەھەتتە ھەر قايسى گۇرۇپىلار ئوتتۇرسىكى زىدىيەتنىڭ كەسكىن بولىشى، ئىقتىسادىي جەھەتتە يۆلەنگۈدەك بىر مەنبەنىڭ بولماسلىقى بولسا، تاشقى جەھەتتە سېۋىت ئىتتىپاقىدەك ئېمپېرئالىستىك دۆلەتلەرنىڭ مەنپەت ئۇيۇنىنىڭ قۇربانى بولغانلىقىدۇر.
ئاپتور كىتابىدا ئەينى يىللىرى قەشقەردە تۇرغان ۋە بولغان ۋەقەلەرنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن كىشىلەرنىڭ قالدۇرغان ماتىرىياللىرى ئاساسىدا تۇڭگانلارنىڭ قەشقەردىكى قىرغىنچىلىقىدا 3000دىن ئارتۇق ئۇيغۇرلارنىڭ قىرغىن قىلىنغانلىقىنى ۋە -1933-يىلدىن -1934يىلغىچە بولغان ئارلىقتا يۈز بەرگەن ھەر خىل ۋەقەلەردە ئاز دىگەندە 200مىڭدىن ئارتۇق ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆلگەنلىكىنى يازىدۇ.
ئاپتورنىڭ قارىشچە بۇرۇن شەرقى تۈركىستان ، دەپ ئاتالغان بۇ ماكان شىڭ شىسەي دەۋىرىدىمۇ مەركىزى ھۆكۈمەتكە بېقىنمىغان بولۇپ، پۈتۈنلەي مۇستەقىل ھالەتتە تۇرغان. سېۋىت ئىتتىپاقىنىڭ ھۆكمىرانى ستالىن ئۆزىنىڭ ئارقا ئويلىسى بولغان شەرقى تۈركىستاننىڭ ئەنگىلىيە ياكى ياپونىيە ئىمپىرىيىسىنىڭ قولىغا چۈشۈپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن شىڭ سىسەي ئارقىلىق بۇ رايوننى تۇتۇپ تۇرۇشقا تىرىشقان ھەتتا ئۆزىنىڭ ئىتتىپاقداش بىر جۇمھۇرىيىتى سۈپىتىدە قۇشۇۋېلىش غەرىزدىمۇ بولغان، ئەمما گىتلەر گېرمانىيىسىنىڭ سىۋېت ئىتتىپاقىغا ھۇجۇم قىلىشى ئىستالىننىڭ بۇ چۈشۈنى بەربات قىلغان. ئاپتور كىتابىنىڭ كىيىنكى بابلىرىنىڭ كۆپ قىسمىدا بۇ خىلدىكى بايان ۋە مۇلاھىزىلەرگە كۆپ ئورۇن بېرىدۇ.
بىرقىسم ئۇيغۇرشۇناسلارنىڭ بايان قىلىشچە بۇ كىتاپنىڭ نەشىر قىلىنىشى ئۇيغۇرلارنىڭ -20 ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدىكى سىياسىي تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم بىر ماتىرىيال مەنبەسى بولالايدىكەن.